Đã từng viết đầy cả một trang báo về cuộc đời và sự nghiệp nhà nghiên cứu - nhà giáo ưu tú Văn Tâm (Văn Tâm, người mải mê săn tìm cái đẹp” - báo Văn Nghệ 7-6-2003), nay có cách nào, với vài trăm từ, giới thiệu được nét độc đáo của Tuyển tập Văn Tâm (TTVT) vừa ra mắt bạn đọc?

Chị Cao Thị Xuân Cam, ái nữ của GS Cao Xuân Huy, người bạn đời và là “thư ký” của anh Văn Tâm suốt gần mười năm sau ngày anh bị “đột quị”, vừa viết thư cho tôi: “...Sách đẹp quá... Tôi đặt lên bàn thờ của anh Tâm, cười vì cảm động, vui mà nước mắt chảy...”. Đó là ngày giỗ lần thứ hai của ông (3-6-2006).

Còn tôi, ngắm cuốn sách đồ sộ bìa cứng dày hơn ngàn trang khổ lớn dựng trên bàn bỗng nảy ra cái “tứ” của bài viết. Phải! Cuốn sách “đứng” một mình vẫn vững, cũng như nhân cách và phong cách của tác giả luôn “đứng một mình”, tức là độc lập, không dựa dẫm, ăn theo, nói leo một ai.

Và ông cũng có cuốn sách mang tựa đề Vườn khuya một mình mà nhà văn Tô Hoài vốn rất kiệm lời khen cũng đã nhận xét “...Văn Tâm vẫn cẩn thận, kỹ lưỡng, độc đáo, tài hoa, chẳng thấy người đau yếu ở chỗ nào. Mừng lắm!” (chữ in đậm, tôi nhấn mạnh - NKP).

GS Trần Hữu Tá, trong Lời giới thiệu TTVT đã viết: “...Anh luôn là một thành viên trung kiên, thủy chung nhất quán trong xu thế đổi mới của văn nghệ. Anh không ồn ào lớn lối, mà luôn bình tĩnh, đĩnh đạc. Đọc anh, có lúc tôi có cảm giác như nhìn ngọn lửa hàn. Nó trắng lạnh. Nhưng không nên nhầm, nhiệt độ của nó cao hơn rất nhiều những đống lửa rơm ngùn ngụt…”.

Kể ra, nói cho đầy đủ, chính vì cái “tội” độc lập và độc đáo mà hơn nửa thế kỷ trước, vì dính tí chút vào “Đất Mới” và dám vay tiền in sách đề cao Vũ Trọng Phụng (!), chàng sinh viên Văn Tâm vừa tốt nghiệp lớp “văn khoa - sư phạm” Hà Nội từng bị một số kẻ hay “ăn theo nói leo” lên án là “cố tình... gây một tâm lý bi quan, hoài nghi, một thái độ phá hoại vô chính phủ trong thanh niên”.

Mặc dù vậy, Văn Tâm không chịu gục đổ làm kẻ xu thời mà tạm gác bút, chuyên tâm đứng trên bục giảng để thành một “nhà giáo ưu tú”. Và nay thì cùng với những cuốn sách từng được giới phê bình đánh giá cao như Vườn khuya một mình, Tản Đà khối mâu thuẫn lớn, Góp lời thiên cổ sự, Đoàn Phú Tứ - con người và tác phẩm, Tác phẩm Vũ Trọng Phụng - nhà văn hiện thực (với lời giới thiệu của GS Trương Tửu, in lần đầu năm 1957) đã hợp thành TTVT bề thế, đứng một mình vẫn không đổ!

Đọc “Phần thứ bảy” của cuốn sách (Bạn bè với Văn Tâm) gồm những bài viết về Văn Tâm của một loạt tên tuổi cỡ như Tô Hoài, Hoàng Như Mai, Đỗ Đức Hiểu, Đỗ Lai Thúy, Trần Lê Văn, Xuân Cang, Vũ Quần Phương, Ngô Thảo, Hoàng Lại Giang, Thiếu Mai, Vũ Thanh, Đỗ Ngọc Thống… chợt ngẫm ra một điều: trong chuyện văn chương, con người có bản lĩnh, dám “đứng một mình” lại chính là con người có nhiều bạn bè và được bạn bè yêu mến, kính trọng.

Những ai từng đến căn phòng ông ở Hà Nội với rất nhiều đồ cổ, sách cổ quí hiếm và tranh tặng của các danh họa càng thấy rõ điều này.

NGUYỄN KHẮC PHÊ