Câu chuyện tiểu thuyết vừa thật vừa không thật, không thật mà lại rất thật, với không gian biến ảo mà tác giả dành để thi thố khả năng sử dụng ngôn từ của một người viết tiểu thuyết.

Cái tên làng Thổ Ô có lẽ không tồn tại trong đời thật, nhưng những cái chết kỳ bí của một số dân làng thì rất thật, chết bất đắc kỳ tử, chết nhanh chóng dễ dàng một cách quá bí hiểm, không giải thích nổi... Nếu chỉ căn cứ vào lời lẽ của lão-già-bóng-tối thì chính lão đã ra tay để thực hiện những lời nguyền rủa không kiềm chế trong đầu thằng Thượng mồ côi khốn khổ mỗi khi nó bị những kẻ kia giày đạp. Cái cách mà lão-già-bóng-tối tự nói về mình bao giờ cũng đầy tự đắc, bởi lão tin rằng mình có toàn quyền sinh sát và sắp xếp mọi thứ trong cuộc sống nơi này. "Tao là một thằng đứng đắn... hơn bất cứ thằng đứng đắn nào trên đời... Tao nói là làm... Chứ không phải hứa suông rồi để đấy chục năm này sang chục năm khác... Tao luôn luôn biết ai cần gì...". Lão bảo trợ kẻ xấu, khiến cho cuộc sống vốn đã đảo điên càng thêm điên đảo, cung cấp cho bọn xấu khả năng và điều kiện để có thể xấu đến tối đa. Nhưng lão cũng chẳng buông tha thằng bé mồ côi, bởi chính sự trong trắng của nó hình như mới là cái mà lão thèm khát hơn cả.

Còn cái làng Thổ Ô khủng khiếp ấy, xét về mặt nhân văn và những chuẩn mực đạo đức thì có thể cho điểm không, bởi nó có quá nhiều yếu tố để giống một địa ngục hơn là đất sống cho con người. Đa số dân nơi đó có rất ít yếu tố người mà lại giống nhiều hơn với quỷ. Cái ác tràn ngập và hầu như không thể giải thích, không thể thay đổi, không cứu chuộc được. Cái ác như một bản chất mông muội và quái gở. Con người sinh ra là để làm ác, làm khổ người khác, sỉ nhục cuộc sống và hạ thấp chính mình. Con người chỉ là những con quỷ đội lốt, chỉ có dục vọng, không có lòng nhân, không có liêm sỉ, không có tâm linh, không có văn hóa, không có những gì cần thiết để cấu tạo nên mối quan hệ người - người.

Cung cách mà thằng Thượng bị đối xử cho thấy sự trong trắng không có chỗ trong cái làng quỷ ám này, một cái làng hết thờ thành hoàng dỏm lại thờ thành hoàng giả, tôn sùng toàn những điều không thật. Tình yêu thương mà thằng Thượng dành cho bà ngoại, cho ngôi làng, cho cuộc sống không có cơ tồn tại. Cái nhìn trong trẻo của nó bị vây kín trong gian trá, tội lỗi, lòng tham, sự vô đạo đức trơ tráo khắp chốn, từ người già đến người trẻ, từ đàn ông đến đàn bà, từ kẻ quyền chức đến thứ cùng đinh...

Lão-già-bóng-tối chỉ muốn nhốt nó trong vòng vây đen tối của mình, sau khi đã thao túng được mọi kẻ khác. Thằng Thượng chính là đối tượng đáng giá nhất mà lão muốn khuất phục.

Người đọc có thể thấy ghê tởm với hầu hết nhân vật, bởi hành động, ngôn ngữ, tâm địa... của họ. Những cách nói kiểu "Rồi thì đâu có đó, thịt chó có lá mơ, cầy tơ có rượu lậu... Nói cho biết San này đáng lẽ làm quan lớn đại nhân ngồi xe bóng lộn đấy nhé... Cha tổ sư những con đĩ ăn nhiều rửng mỡ, lấp mề, lú lẫn. Tao sẽ xiên đũa khóa mồm chúng nó lại cho mày xem... Khôn thì ăn người, dại thì người ăn, tục ngữ tục nghiếc mày không thuộc câu nào à..." đầy trong các trang sách.

Chọn lối viết giễu nhại thẳng thừng, tàn nhẫn, tác giả đã vẽ nên một thế giới người tăm tối đến mức không còn thuốc chữa. Cái làng Thổ Ô đáng sợ đó, trong mắt nhìn của một nhân vật: "lịch sử làng tôi... luôn được kể lại mà không tuân theo thứ tự thời gian. Mỗi người đều lồng mục đích riêng của họ vào... tranh thủ tô vẽ mình và hạ bệ người khác... Bé thì ăn gio ăn trấu, tắm nước ao tù, giun lãi ghẻ lở đầy mình, còn khi lớn lên phải đi làm cửu vạn, làm đĩ đực, làm con sen thằng hầu cho thiên hạ...". Một ngôi làng với những con người như thế trách sao không trầm luân trong cõi vô minh.

Thế nhưng, như một tín điều bất ngờ, ở những trang cuối cùng, mọi thứ đã thay đổi. Thằng Thượng đã không rơi vào bẫy lão-già-bóng-tối, đã giữ được mình và khiến lão phải chấp nhận thất bại. "Những kẻ đóng vai trò sinh sôi trong thế kỷ này thực ra là những kẻ đã chết từ thế kỷ trước. Và vì thế nó tiếp tục chỉ đẻ ra quá khứ... Nay nó đến hồi hạ màn... muốn đốt thì đốt, muốn cho vào sọt rác thì cứ việc tùy...".

Giã biệt bóng tối khẳng định thêm một cách dựng tiểu thuyết luận đề của tác giả Tạ Duy Anh.

Ngô Thị Kim Cúc

(Theo báo Thanh Niên)