MỘT CHIẾN DỊCH Ở BẮC KỲ là bản tường trình cá nhân về một chiến dịch quân sự được Pháp tiến hành từ 1883 đến 1886 nhằm mục đích thiết lập chế độ bảo hộ ở Bắc Kỳ. Tác giả, Charles Édouard Hocquard, đã tham gia Chiến dịch Bắc Kỳ với tư cách bác sĩ của quân đội từ 1884 đến 1886. Bên cạnh đó, ông còn là một nhiếp ảnh gia không chuyên và trong chiến dịch này đã thực hiện điều mà ngày nay ta gọi là phóng sự ảnh về cuộc phiêu lưu của ông ở Bắc Kỳ.

Ban đầu, câu chuyện ông viết được in trên tạp chí Le Tour du Monde (Vòng quanh Thế giới) thành năm phần dài dưới nhan đề 30 tháng ở Bắc Kỳ. Tác phẩm được xuất bản dưới dạng sách vào năm 1892 và thuật lại chuyến đi của bác sĩ Hocquard từ lúc ông rời cảng Toulon ngày 11 tháng Một 1884 đến khi ông hồi hương vào ngày 19 tháng Tư 1886. Trong 26 tháng ở Việt Nam, Hocquard trải qua 10 tháng ở Hà Nội, từ đó viết nên một nguồn tư liệu quan trọng về thành phố này vốn không mấy thay đổi ngay cả khi có sự hiện diện của người Pháp. Hocquard dành nhiều thời gian cho việc tường thuật lại các quan sát thực địa của mình, vì vậy, ta có thể đọc được qua tác phẩm này một câu chuyện lịch sử và dân tộc học, miêu tả địa lý tự nhiên và địa lý nhân văn miền Bắc Việt Nam cuối thế kỷ 19. Việc miêu tả chặt chẽ và vô cùng chi tiết ấy cho thấy rõ một Việt Nam còn ít chịu ảnh hưởng phương Tây cả về kiến trúc lẫn lối sống, vẻ bề ngoài và tinh thần của người dân.

MỘT CHIẾN DỊCH Ở BẮC KỲ xuất bản lần đầu ở Pháp năm 1892, bao gồm 247 tranh khắc và 2 bản đồ, đã mô tả sắc nét cảnh quan, con người cùng những tập tục của người dân ở vùng đất mà tác giả đã khám phá trong quá trình tham gia một số trận đánh thuộc Chiến dịch Bắc Kỳ của quân đội Pháp (chống lại một số đội quân người Việt, quân Cờ Đen cùng quân Vân Nam và Quảng Tây của nhà Thanh, kéo dài từ tháng Sáu năm 1883 đến tháng Tư năm 1886, với mục tiêu chiếm đóng hoàn toàn Bắc Kỳ và giữ vững chế độ bảo hộ của Pháp).

Chính bởi vậy, ngoài giá trị đem đến góc nhìn chân thực và mới mẻ về vùng đất thuộc địa này cho người Pháp khi ấy, Một chiến dịch ở Bắc Kỳ còn mang tới cho người đọc hôm nay những sử liệu quý báu về đời sống người dân Bắc Kỳ trong giai đoạn chiến tranh Pháp-Thanh cuối thế kỷ 19, đặc biệt ở khía cạnh hình ảnh, với những bức ảnh được chụp bởi chính tác giả Hocquard, con người hội tụ đầy đủ sự chỉn chu, khoa học của một bác sĩ cùng góc nhìn tinh tế của một nhiếp ảnh gia lành nghề.

Trong chuyến đi tới Bắc Kỳ, ngoài công việc chính là bác sĩ quân y, Charles-Édouard Hocquard còn được phân công nhiệm vụ chụp ảnh địa hình, hỗ trợ công tác trắc địa cho quân đội viễn chinh. Chính nhờ vậy, trong hơn hai năm ở Đông Dương (chủ yếu ở Bắc Kỳ), bác sĩ Hocquard đã chụp hơn 400 bức ảnh và những ảnh này hiện được lưu trữ ở nhiều đơn vị khác nhau như Trung tâm Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Pháp, Viện Viễn Đông Bác Cổ, Thư viện Quốc gia Pháp…

Nhiệm vụ thứ hai này vốn ít người biết đến và hầu như không được nhắc tới trong nội dung cuốn sách Một chiến dịch ở Bắc Kỳ, nhưng nó đã góp phần lý giải cho việc Hocquard đã chụp ảnh rất tỉ mỉ những nơi đội quân đi qua, hay những đại cảnh, thậm chí dường như có những ảnh được chụp từ trên cao (có lẽ từ một khinh khí cầu được quân đội viễn chinh đưa sang Bắc Kỳ trong chiến dịch này, như chính tác giả đã hé lộ ở chương bốn rằng “trong một lần nghỉ chân, tôi đã xin phép được leo lên một trong hai quả khí cầu đang được neo giữ”.

Khi chụp những bức ảnh này, Hocquard là quân nhân đang thực hiện nhiệm vụ. Có lẽ đây là lý do khiến nhà xuất bản Librairie Hachette et Cie đã sử dụng thợ khắc tranh khắc lại các ảnh chụp của Hocquard để làm minh họa khi in cuốn sách MỘT CHIẾN DỊCH Ở BẮC KỲ vào năm 1892.

Chúng ta sẽ bắt gặp nhiều điều thú vị khi so sánh các tranh khắc in trên sách với ảnh gốc mà bác sĩ Hocquard chụp. Về nguyên tắc, thợ khắc tranh sẽ khắc trung thành với ảnh gốc, nhưng trên thực tế, sẽ luôn có khác biệt giữa tranh khắc và ảnh gốc: để phù hợp với khổ giấy in, vì muốn nhấn vào chủ điểm chính trên ảnh, hay là do cá tính của người thợ khắc vì mỗi người nghệ sĩ đều muốn để lại chút dấu ấn cá nhân trên tác phẩm. Hãy lấy ví dụ là bức ảnh chụp “Trục phố chính của Bắc Ninh” (lấy từ ấn bản của nhà xuất bản H. Cremnitz, Paris, 1885, tr.17) mà chúng tôi chọn làm ảnh bìa ấn bản tiếng Việt, tranh khắc nằm ở trang 102: so với ảnh gốc, tranh khắc bị thu hẹp hơn, toàn bộ phần ảnh phía dưới (bao gồm chân cột đền, gốc cây, chõng che…) bị cắt bỏ, nhưng lại thêm hai “nhân vật” ở trung tâm tranh khắc.

Những tấm ảnh in trong phụ lục này được chúng tôi chọn lựa trong số hơn 200 bức ảnh đang được lưu giữ và quản lý bởi Trung tâm Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Pháp ở Aix-en-Provence để độc giả có thể hình dung ra sự khác biệt nói trên, và có một cái nhìn rõ nét hơn về cuộc sống, phong cảnh và con người Bắc Bộ những năm cuối thế kỷ mười chín. 

Minh Khai trân trọng giới thiệu