Tác phẩm NHÀ THỜ ĐỨC BÀ PARIS mang vinh quang tới cho Victor Hugo (1802 - 1885), còn hơn tất cả các tập thơ đã có của ông. Eugène Sue, tác giả Bí mật thành Paris, viết cho Hugo : “… Ngoài chất thơ cùng tất cả sự phong phú của tư tưởng và tính kịch, tôi xin nói thêm cuốn truyện của ông còn có gì đó làm tôi vô cùng xúc động. Có thể nói Cadimôđô tiêu biểu cho vẻ đẹp tâm hồn và sự tận tuỵ, Phrôlô tiêu biểu cho sự uyên bác, trí thức khoa học, khả năng trí tuệ, còn Satôpe tiêu biểu cho vẻ đẹp thân thể, nếu như vậy ông đã có ý định tuyệt diệu để ba nhân vật điển hình đó, cùng một thực chất như chúng ta, đối mặt với một cô gái ngây thơ, gần như man dại giữa nền văn minh, trao cho cô ta quyền được lựa chọn và để cô ta lựa chọn một cách hết sức đàn bà”.

Cuốn truyện trước hết phục hồi thật kỳ diệu đô thành Paris cổ vào cuối thế kỷ XV, một phục hồi dựa trên các tài liệu sinh động và khảo cổ học hiện nay coi như sai lầm, nhưng trên hết nó dựa vào óc tưởng tượng mầu nhiệm, phóng khoáng của tác giả tạo rung động hoài cổ cho cả một thế hệ. Toà nhà thờ lớn đứng sừng sững giữa tác phẩm như một người khổng lồ bằng đá, hòa trộn linh hồn ít nhiều huyền bí với linh hồn các nhân vật khác. Trong tiểu thuyết cũng như trên sân khấu, Hugo ưa miêu tả cái cao cả cạnh cái tầm thường: ở đây ông đưa ra cốt truyện đầy phiêu lưu kịch tính, với diễn biến thăng trầm lúc bi thảm khi hài hước.

Và thêm lần nữa, ông lại vận dụng đến cái được dùng làm động lực để thúc đẩy mọi hành vi, cái Định mệnh tàn nhẫn, bây giờ ta gọi ngẫu nhiên mà tính tất yếu nhất thiết phải thể hiện qua nó, nhưng con người khi còn mê muội, chưa nắm vững quy luật khách quan của vận động xã hội, thiên nhiên, chỉ thấy nó sặc mùi vị thần bí, không sao tránh khỏi tai ương nghiệp chướng. Ở cuốn truyện u ám màu trung cổ này, các nhân vật giày xéo, đè bẹp, nghiền nát nhau vì một lực lượng tối thượng, vô hình và tàn bạo. Đó là hình ảnh thê thảm của tấm mạng nhện giăng ra bẫy con ruồi đang húc đầu tuyệt vọng vào cánh cửa kính để hòng bay ra khoảng trời tự do. Trong thiên nhiên cũng như xã hội, thực ra chỉ có điều chưa biết chứ không có điều không thể biết. Con người sẽ làm chủ mình, mỗi ngày một đầy đủ hơn, bằng kinh nghiệm tích luỹ qua các thế hệ, bằng khoa học đẩy lùi mê tín. Ở đây, hai chữ Định Mệnh còn đang bao phủ bóng tối âm nước quanh cốt truyện, tuy thể hiện bằng sắc màu chói chan. Mãi sau này, khi tác giả từng trải hơn, đã nếm đủ mùi vị đắng cay của thảm cảnh xã hội, của mất mát người thân và lưu đày xa quê đằng đẵng hai chục năm trời, cho nên ông càng tha thiết yêu mến và cầu mong hạnh phúc cho con người, sau này trong Những người khốn khổ, Hugo sẽ chiếu rọi lên bao đau đớn nhục nhằn của kiếp người, không phải bóng tối u ám của định mệnh, mà tia sáng chói lọi của hy vọng và tình thương.

NHÀ THỜ ĐỨC BÀ PARIS của Victor Hugo quả thực là kiệt tác của loại tiểu thuyết lịch sử thời kỳ lãng mạn chủ nghĩa. Lúc đang viết, Hugo nhận định về cuốn truyện như sau: “… Đây bức tranh về Paris vào thế kỷ XV và về thế kỷ XV đối với Paris. Vua Luy XI sẽ có mặt trong một chương. Chính ông ta quyết định phần kết thúc. Cuốn sách không hề có tham vọng lịch sử, mà có lẽ chỉ miêu tả, bằng ít nhiều kiến thức khoa học và lương tâm, nhưng duy nhất chỉ bằng các nét đại cương và sơ lược, tình hình của phong tục, tín ngưỡng, luật pháp, nghệ thuật, tóm lại nền văn minh thế kỷ XV. Thực ra, đó chẳng phải điều quan trọng trong cuốn sách. Nếu như nó có giá trị nào đó, thì chỉ vì đây là sản phẩm của trí tưởng tượng óc tùy hứng và ưa kỳ lạ”.

Minh Khai trân trọng giới thiệu