Hai nhân vật lỗi lạc, hoạt động trong hai lĩnh vực khác nhau: Rousseau, trong nhiều lĩnh vực (triết học, viết văn, nghiên cứu âm nhạc), còn Darwin, một nhà tự nhiên học [naturalist], cha đẻ của thuyết về nguồn gốc các loài qua con đường chọn lọc tự nhiên, đã mở đầu, dù ngẫu nhiên, cho sự ra đời của nghiên cứu tâm lí trẻ em, và báo trước hai con đường nghiên cứu: con đường đi từ ý tưởng của Darwin về sự tiến hóa tự nhiên của trí khôn ở loài vật và ở loài người, tức qua sự tiến hóa của loài [phylogenèse] – nghiên cứu theo lối mô tả [descriptif] và con đường lí giải [explicatif], nhất là kể từ giai đoạn hậu kì của Jean Piaget, tức theo hướng của các của sự phát sinh cá thể [ontogenèse].

Vì thế Piaget quan tâm tới nghiên cứu giai đoạn thơ ấu, đặc biệt từ 0-2 tuổi. Các nhà nghiên cứu đều chọn giai đoạn thơ ấu, song điểm mới của Piaget là ông xem thời thơ ấu như một mảnh đất “thực nghiệm” của tri thức luận [épistémologie], hay nghiên cứu về nhận thức như cách gọi sau này [cognition]. Tâm lí học Piaget được gọi là tâm lí học sinh triển [psychologie génétique]. Tâm lí học sinh triển nghiên cứu trẻ em để tìm giải pháp cho những vấn đề chung chứ không chỉ vì tâm lí trẻ em. Cho nên tâm lí học sinh triển, hiểu theo nghĩa hẹp, cũng là tâm lí học trẻ em, song không phải mọi tâm lí học trẻ em đều là tâm lí học sinh triển.

Nói một cách vắn tắt, tâm lí học sinh triển nghiên cứu sự phát triển của trẻ em qua đó lí giải sự vận hành của trí khôn người. Vì thế tâm lí học sinh triển đôi khi còn được gọi là tâm lí học phát triển (psychologie du développement), chủ yếu là theo cách gọi của giới tâm lí học Anh-Mỹ.

“Tri thức luận sinh triển không lẫn vào tâm lí học sinh triển. Bản thân tâm lí học sinh triển cũng không đồng nhất với tâm lí học trẻ em. Tâm lí học trẻ em đi vào nghiên cứu trẻ em xét như là trẻ em, trong khi tâm lí học sinh triển nghiên cứu trẻ em để tìm ở đó giải pháp cho những vấn đề tổng quát, chẳng hạn cơ chế của trí khôn, của tri giác v.v. bởi lẽ chỉ có bằng nghiên cứu những cơ chế như vậy ta mới cung cấp được những minh giải có tính nhân quả … Cũng vậy, tri thức luận sinh triển có mục đích nghiên cứu sự hình thành nhận thức xét như là nhận thức, tức các mối tương quan có tính nhận thức giữa chủ thể và đối tượng.” (Lời tựa do Piaget viết cho Từ điển Tri thức luận sinh triển [Dictionnaire d’Epistémologie Génétique] do Antonio M. Battro chủ biên (xuất bản năm 1966: D. Reidel Publishing House Company/Dordrwecht-Holland).

Như vậy, tâm lí học trẻ em của Piaget có điểm xuất phát từ tri thức luận sinh triển và tâm lí học sinh triển. Năm 1928, Piaget gặp gỡ nhà bác học Albert Einstein tại một hội thảo về triết học tại Davos, Thụy Sĩ. Einstein đã khuyến khích Piaget đi vào nghiên cứu các cách thức con trẻ hình thành quan niệm về thế giới ở bên ngoài. Khi đó Einstein đã 50 tuổi, Piaget 32 tuổi. Những gợi ý của Einstein đã khuyến khích Piaget thực sự đi vào nghiên cứu tâm lí học trẻ em, bắt đầu từ những thực nghiệm với ba con nhỏ của chính ông: Jacqueline, Lucienne và Laurent.

Có thể nói vắn tắt phát hiện có tính nền tảng của tâm lí học trẻ em Piaget: đứa trẻ bắt đầu “thông minh” là kể từ lúc nó hiểu được nguyên tắc “tồn tại thường xuyên của vật” [la permanence de l’objet], tức nguyên tắc theo đó một vật vẫn tiếp tục tồn tại (thường tồn) khi thoát khỏi sự tri giác trực tiếp của đứa trẻ. Nói khác đi, tức là khi đứa trẻ bắt đầu có biểu tượng trong đầu [representation], bắt đầu là giai đoạn cảm giác-vận động [sensori-moteur]. Tiếp theo là giai đoạn các thao tác cụ thể [opérations concrètes], đứa trẻ có thể đếm, phân loại, sắp xếp các vật và cuối cùng là giai đoạn của thao tác hình thức, khi trẻ đã đến tuổi vị thành niên. Đứa trẻ có thể lập luận dựa trên những ý tưởng, những giả thuyết, biết đưa ra, rút lại hoặc thay thế một giả thuyết v.v.

Minh Khai trân trọng giới thiệu